Zuid Willemsvaart 2 : Citadel

bouwjaar: 1637-1642
architect: waarschijnlijk ir. Bilderbeek
oorspronkelijke naam: Fort Willem Maria
restauratie: 1985
huidige functie: Rijksarchief
beschermd: rijksmonument

De citadel is een vijfhoekige schans met bastions, die in 1637 werd gebouwd in de noordpunt van de vesting 's-Hertogenbosch, bij de samenvloeiing van de Dommel en de Aa in de Dieze. De muren, die de schans omringden, waren gemiddeld twee meter dik en verhieven zich acht meter boven het water, dat de Citadel omspoelde. De schans diende niet alleen om de stad tegen de mogelijke Spaanse aanvallen te verdedigen, maar ook om de stad zelf, waar velen Spaansgezind waren gebleven, in de gaten te houden. Daarom werd de Citadel ook wel 'Papenbril' genoemd. Overigens onderging de Citadel in de loop der eeuwen talrijke wijzigingen en knaagde de tand des tijds. Zo werd in 1880 een bastion afgebroken om de doorvaart in de in 1825 vlak langs de Citadel aangelegde Zuid-Willemsvaart te verbeteren en werd in 1840 de toeleidende dam verlegd. In 1789 werd binnen de Citadel een Huis van Arrest voor militaire misdadigers gebouwd, dat later, in 1848, ingrijpend werd verbouwd en bestemd tot kazerne. De militairen verlieten de Citadel in de jaren '60, kunstenaars en gastarbeiders kwamen. De gebouwen waren volkomen uitgewoond, lek en rot; de walmuren waren gedeeltelijk afgebroken en ingestort; de wallen waren vergraven en in het water gezakt.
In het midden van de tachtiger jaren werd de Citadel gerestaureerd ten behoeve van de huisvesting van het Rijksarchief in Noord-Brabant. Aan de buitenzijde is niet alleen de volledige ommuring, inclusief vier van de vijf bastions hersteld, maar zijn ook zoveel mogelijk aanlandingen afgegraven, waardoor het ongenaakbare karakter van de zich uit het water verheffende 17e eeuwse vesting weer veel beter tot zijn recht komt. Binnen de muren zijn de aarden wallen hersteld aan de hand van gegevens uit 1745, compleet met borstweringen, schuttersbanketten, walgangen en opritten. Binnen de wallen is door sloop van de overtollige bouwsels weer de overzichtelijke vijfhoekige ruimte ontstaan, het zogenaamde terreplein.
In het hart van het terreplein bevindt zich het middenplein, dat aansluit op het hoofdgebouw van het rijksarchief, het voormalige huis van arrest. Het middenplein is door radicale paden verbonden met de omgang op de wallen en met de beide poorten, waarvan de Zuidpoort de toegang vormt tot de Citadel. Deze poort is uitgevoerd als een eenvoudige sleuf door de wal. De zijwanden tonen nog wel de aanzetten van de vóór 1820 verdwenen overwelving en toren boven de doorgang.
Volledig gereconstrueerd is de Noordpoort, die vrijwel identiek was aan de Zuidpoort; evenwel zonder brug, die hier in de 17e eeuw bestond. Terzijde van de Noordpoort is het voormalig werkhuis annex houtmagazijn herrezen, zij het in een verlengde versie en aangepast aan de eisen van zijn huidige functie; restauratie- en fotografisch-atelier van het Rijksarchief.
Bron: ?
~~~
Ongeveer waar nu de Citadel ligt, lag vóór 1629 een bastion. Het bastion aan de Boom. Dit verdween toen in 1639 de Staten Generaal besloten dat er een zogenaamd Blokhuis of Dwangburcht moest komen om de, in hun ogen onbetrouwbare Spaansgezinde katholieke bevolking in toom te houden. Dit ging Frederik Hendrik veel te ver en hij maakte van de gelegenheid gebruik door het fort op een plaats bouwen waar het deel uitmaakte van de vestingwerken. Aan de stadszijde was echter wel een schootsveld nodig en daarom werd de stadswijk gelegen tussen de haven en de huidige Jan Heinsstraat afgebroken. Zo ontstond een plein dat op oude kaarten voorkomt als Esplanade maar de bevolking spreekt nu nog van 'De Plein'. Ook het fort Willem Maria zoals het officieel heette kreeg al spoedig de naam 'Papenbril'. Forten die een bepaald gebied beheersten kregen in die tijd vaker het achtervoegsel 'Bril'. De benaming 'Citadel' stamt uit de Franse tijd. Toen na 1874 de vesting werd ontmanteld is het plein volgebouwd. De Citadel bleef als kazerne in gebruik en er kon nu ook een wachtlokaal aan de buitenzijde van het fort gebouwd worden. In dezelfde tijd is ook een bastion afgebroken, nodig voor de verbreding van de Zuid-Willemsvaart.
Bron: Vestingwandelingen
Achter de voorgevel

Een blockhuis met vijf punten

door Henny Molhuysen

Brabants Dagblad donderdag 15 februari 1996
Architectuur

Rijksarchief

Architectuurgids 's-Hertogenbosch (38)
Architectuurprijs

Rijksarchief

Architectuurprijs Stad 's-Hertogenbosch 2000
Benaming
  • ????. Fort Willem Maria (Bossche Bouwstenen VI)
  • 1645. 't Kasteel (Kaart Sylva Ducis Gallis Bois le Duc German sHartogen Bos ca 1645)
  • 1740. 't Kasteel de Paapenbril (Kaart Grondtekening der Stad 's Hertogenbosch ca 1740)
  • 1830. Citadel (Kaart Platte Grond der stad 's Hertogenbosch ca 1830)
Bossche monumenten

Een bril voor papen

door Ed Hupkens

Stadsblad woensdag 15 oktober 2014 | 9
Brand en explosies

Brand en explosies op de Papenbril

Anton Schuttelaars, 8 oktober 2015

Noten
1.J.H. van Heurn, Historie der Stad en Meyerye van 's-Hertogenbosch 4 (1778) 107
2.BHIC. Resoluties Raad van State (178.346)
3.Rijksmuseum. Drie modellen van granaatbuizen (NG-MC-1098)
4.Stadsarchief. DTB ( NT000396816)
Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC)
Encyclopedie van Noord-Brabant

Papenbril

bron: Van Heurne, Stad en Meyereye van 's-Hertogenbosch

308
Encyclopedie van Noord-Brabant 3 (1986) 308
Hagemans

De Citadel

door Wim Hagemans

155
157
Bossche Pracht 7 (2003) 154-157
Rijksmonument

Citadel

Rijksdienst voor de Monumentenzorg 2004
Verdwenen stadsbeelden

Vier verschillende namen voor hetzelfde Bossche fort

door Henny Molhuysen

Brabants Dagblad dinsdag 22 september 1998
Verhalen en legenden

Gefusilleerden op de Citadel

door Henny Molhuysen

Brabants Dagblad donderdag 10 december 1987
Vermelding

Resoluties van de Raad van State, 1736 juli - december

431v
Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC)
Artikelen
1975

Redactie

In 1976 restauratie Citadel
Brabants Dagblad dinsdag 30 december 1975 (foto)
 
1976

Redactie

Ruim 1,1 miljoen voor restauratie Citadel
Brabants Dagblad vrijdag 17 december 1976 (foto)
 
1977

Jac.J. Luyckx

Geheimzinnigheid restauratieplannen wekt achterdocht. Sloop vleugels Citadelkazerne?
Brabants Dagblad dinsdag 15 november 1977
 
1985

L.P.L. Pirenne

Een opzienbarend gebouw voor het Rijksarchief in Noord-Brabant
Nederlands archievenblad 89 (1985) 358-366
 
1986

H.Th.M. Roosenboom, L.P.L. Pirenne, Guusje van den Heuvel

Van waterstraat naar citadel. Bijdragen ter gelegenheid van de officiële opening van het Rijksarchief in Noord-Brabant in de Citadel te 's-Hertogenbosch
Rijksarchief in Noord-Brabant ('s-Hertogenbosch 1986)
 
1987

Henny Molhuysen

Verhalen en legenden : Gefusilleerden op de Citadel
Brabants Dagblad donderdag 10 december 1987 (foto)
 
1989

E.J.F. Zoetmulder

Het Rijksarchief in Den Bosch
Noord-Brabant 4 (1988/1989) 25-27, 29
 
1991

H. Bruggeman

Bestedingen Dienst der Fortificatiën in de vesting 's-Hertogenbosch, in het bijzonder ten behoeve van de "Citadel"
s.n. ('s-Hertogenbosch 1991)
1993

Redactie

Een nieuwe bestemming voor oude militaire gebouwen. De citadel van 's-Hertogenbosch
Kwartaalbericht Menno van Coehoorn 4 (1993) 3-4
 
1994

Henk Bruggeman

Bouwverkeer Citadel
s.n. 's-Hertogenbosch 1994
 
1996

Adri P. van Vliet, Marcel Dénis, Nita Dunlop

De Citadel. Cultureel bolwerk
Rijksarchief in Noord-Brabant ('s-Hertogenbosch 1996)
 
1996

Henny Molhuysen

Achter de voorgevel : Een blockhuis met vijf punten
Brabants Dagblad donderdag 15 februari 1996 (foto)
 
1997

Redactie

Intriges op de Citadel
Citadel 3 (1997) 4
 
1998

Henny Molhuysen

Verdwenen stadsbeelden : Vier verschillende namen voor hetzelfde Bossche fort
Brabants dagblad dinsdag 22 september 1998 (foto)
 
2000

Redactie

Architectuurprijs Stad 's-Hertogenbosch 2000
 
2002

Anna van der Burgt

René Bastiaanse wandelt van Markiezenhof naar Rijksarchief. Archief heeft de charme van 'gluren bij de buren'
Brabant Cultureel 2 (2002) 10-12
 
2003

Wim Hagemans

Wallen van Citadel 'uit model'
Brabants Dagblad woensdag 13 augustus 2003
 
2003

Wim Hagemans

De Citadel
Bossche Pracht 7 (2003) 155-157
 
2004

Jan Romeijn

Nieuws van de BAM : Ravelijn van de Citadel
Bossche Bladen 4 (2004) 140
2008

Redactie

1980 Hoofdgebouw in de Citadel ook wel 'Papenbril' of 'Fort Willem Maria' te Den Bosch
Bulletin KNOB 2 (2008)
 
2008

Redactie

Citadel krijgt voetpaden en sortiebrug
Brabants Dagblad zaterdag 5 juli 2008
 
2008

Wim Hagemans

Breed verzet tegen 'mooi plan' voor Citadel
Brabants Dagblad vrijdag 11 juli 2008 (foto, tekening)
 
2008

Henk Mees

'Brandbrief' naar ministers met bezwaren tegen plan voor Citadel
Brabants Dagblad dinsdag 22 juli 2008
 
2008

Henk Mees

Nieuwe roep om aandacht Citadel
Brabants Dagblad woensdag 30 juli
 
2010

Redactie

Citadel in procedure voor lijst UNESCO
Brabants Dagblad woensdag 17 maart 2010
 
2010

Wim Hagemans

Den Bosch acht binnenstad en Citadel niet kansrijk voor Werelderfgoedlijst
Brabants Dagblad donderdag 6 mei 2010
 
2010

Marc Brink

Pleidooi voor Citadel
Brabants Dagblad dinsdag 18 mei 2010
 
2012

Historie op digitale snelweg groeit fors

Bezoek krijgt BHIC in de Citadel in Den Bosch steeds minder. Maar digitaal groeit het aantal bezoeken tot 900.000 het afgelopen jaar. Tijd voor ICT-vernieuwing.
Domien van der Meijden | Brabants Dagblad vrijdag 16 maart 2012 | 30-31
 
Geschiedenis
1637 Het fort Willem-Maria wordt gebouwd als dwangburcht voor de stad. De oude Sint Pieterskerk en een groot aantal omliggende huizen worden daarna afgebroken om een vrij schootsveld op de stad te krijgen. Het kale gebied wordt 'De Plein' genoemd.
Bron: Kroniek van 's-Hertogenbosch
 
1747 23 November 1747. Brand in de Schans den Bril (Van Heurne)
Historie der Stad en Meyerye van 's-Hertogenbosch. Deel 4, blz 107
 
1831 Op 24 juli reikt de Prins van Oranje aan de Bossche Schutterij op de Plein, vóór de Citadelkazerne, het vaandel uit. Ruim een week later vindt de Tiendaagse Veldtocht plaats (2..12 augustus).
Bron: Kroniek van 's-Hertogenbosch
 
1843 Het Ministerie van Oorlog verzoekt het stadsbestuur een nieuwe militaire gevangenis in de stad te bouwen. De Gemeenteraad beschikt afwijzend en wijst op de Citadelkazerne.
Bron: Kroniek van 's-Hertogenbosch
 
1932 In de loop der tijden is het scheepvaartverkeer drukker geworden. Een gevolg daarvan was o.a. dat er een bastion verdween bij de Citadel en dat ook Sluis 0 moest worden verbreed. Dat gebeurde in 1932.
Bron: Tussen Leuvense Poort en Hinthamerpoort
 
1986 Op 13 maart 1986 opent de Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur, mr. drs. L.C. Brinkman de nieuwe behuizing voor Het Rijksarchief.
Bron: Van Waterstraat naar Citadel
 
Kaarten

onbekend

ca 1645

januari 1814
 
Luchtfoto's

3 augustus 1933

1983

1996
 
Open Monumentendag
2010

De Citadel / BHIC - Rijksarchief

Zuid Willemsvaart 2

Tien jaar na de inname van de stad door de Staatse troepen onder Frederik Hendrik (1629) werd de citadel aangelegd als onderdeel van de vestingwerken. Dit Fort Willem Maria heeft een vijfhoekige vorm, met vijf bastions. Eén bastion werd in de 19e eeuw afgebroken, na aanleg van de Zuid Willemsvaart. Het oudste nog authentieke gebouw is het 18e-eeuwse kruitmagazijn. De sortiepoort en het voormalig arsenaal aan de noordzijde van de citadel zijn geheel herbouwd tijdens de grote restauratie en verbouwing ten behoeve van het Rijksarchief in 1983. Toen werd ook de binnenplaats overdekt. Het hoofdgebouw op de citadel werd gebouwd kort na 1789 als militaire gevangenis. Dit gebouw (nu Rijksarchief) kreeg in de 19e eeuw zijn huidige uiterlijk.
Vermeldenswaard is het zorgvuldig in neorenaissancestijl ontworpen poortgebouw bij de ingang (uit 1900).
Magazine Open Monumentendag (2010) 24
 
2015

De Citadel : nu Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC)

In 1639, tien jaar na de inname van de stad door de Staatse troepen onder Frederik Hendrik, werd de citadel aangelegd.
De citadel was onderdeel van de vestingwerken en dwangburcht voor de katholieke stad en kreeg de bijnaam Papenbril. De officiële naam was fort Willem Maria. Voor de aanleg van het fort werd een gebied van circa 4 hectare van de binnenstad langs de Orthenstraat gesloopt. Het ontstane open terrein, Esplanade genoemd, diende vervolgens als vrij schootsveld tussen citadel en stad. De citadel heeft een vijfhoekige vorm met bastions.
Ter verbetering van de doorvaart werd één bastion afgebroken na aanleg van de Zuid-Willemsvaart in de 19e eeuw. Het oudste nog authentieke gebouw is het 18e-eeuwse kruitmagazijn. De sortiepoort en het voormalig arsenaal aan de noordzijde van de citadel zijn geheel herbouwd tijdens de grote restauratie en verbouwing ten behoeve van het Rijksarchief in 1983. Het in 1900 in neorenaissancestijl gebouwde poortgebouw bij de ingang is een ontwerp van ingenieur-kapitein M. Onnen. Het hoofdgebouw op de citadel werd gebouwd kort na 1789 als militaire gevangenis, oftewel de Geweldiger. Het heeft vier vleugels in carré-vorm, gerangschikt rond een binnenplaats. In de 19e eeuw kreeg het gebouw als kazerne het huidige uiterlijk: drie achtervleugels werden op gelijke hoogte opgetrokken als de voorvleugel.
Tijdens de ingrijpende restauratie/herbouw in 1983 werd de binnenplaats overdekt. In de vloer van de nieuwe, tussen de funderingsbogen aangelegde kantine van het archief, ziet u de plaats aangeduid van de middeleeuwse stadsmuur en Orthenpoort die hier tot 1639 stond.
Magazine Open Monumentendag (2015) 37
 
Prentbriefkaarten

Onbekend
     
Raadsbesluiten
2005

Aanwijzing ravelijn van de Citadel als rijksmonument

Het college stelt de raad voor om het ontwerpbesluit vast te stellen waarin aan de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap wordt geadviseerd om de ravelijn bij de Citadel te beschouwen als een onlosmakelijk onderdeel van de Citadel. Het advies is bovendien om de waardestelling van de Citadel uit te breiden met het onderdeel ravelijn en als zodanig onder de beschermende werking van de Monumentenwet 1988 te brengen.
B&W Besluitenlijst 15 februari 2005
 
Stadsrekeningen
1498 Kapittel 9.
Plaats waar vroeger de Orthenpoort stond.
Bron: Stads Rekeningen van het jaar 1497-1498. Deel 1, blz 41
 
Adresboeken
Zuid Willemsvaart 2
Zuid-Willemsvaart M 68 (????)
1908Kazerne citadel - A.L. Vos (citadelkazerne) adj. onderoff. infant.
Zuid-Willemsvaart 2 (1909)
1910Kazerne citadel - A.L. Vos (citadelkazerne) adj. onderoff. infant.
1928R.A. Akkermans - Citadelkazerne
1948Citadelkazerne
19??BHIC (Brabants Historisch Informatie Centrum)
Afbeeldingen
  • Onbekend
  • 3 augustus 2007
  • 3 augustus 2007
  • 15 september 2007
  • 22 september 2006
Literatuur en bronnenpublicaties

Hans Boselie en Peter-Jan van der Heijden, Bossche monumenten in beeld (1975) 99, 101

C.J. Gudde, 's-Hertogenbosch geschiedenis van vesting en forten (1974) 7, 43, 44, 45, 50, 108, 126-129, 138, 142, 143, 157, 163, 165, 172, 176, 191, 197, 205, 207, 208, 209, 210, 212, 220, 229, 230, 232

Henk Henkes, Van den Raethuys tot Stadhuis (2016) 70, 94, 138

Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst (1931) 166

Aart Vos, 's-Hertogenbosch : De geschiedenis van een Brabantse stad 1629-1990 (1997) 41, 43, 44, 59, 65, 74, 104, 131, 169, 170

n: vermelding in een voetnoot