afb. A.F.A.M. Wetzer, 9 oktober 2005
Kruisstraat 14
De Swarte Leers
bouwperiode: Middeleeuwenbijzonderheid: beschilderd plafond uit 1648
vroegere functie: brouwerij
beschermd: rijksmonument
Hagemans
Een lot uit de loterij
door Wim Hagemans|
Colet Donkers (1959) beschouwt zichzelf als een geluksvogel. Zij kocht een appartement in de Bossche binnenstad, in een nog te restaureren oud pand aan de Kruisstraat. Zo op het oog niet héél bijzonder.
Totdat zij ineens een prachtig zeventiende-eeuws plafond op de koop toe kreeg. "Ik woonde in Maaspoort, maar had al eerder naar de stad gewild. Een oude woning trok mij, de sfeer, het besef dat zich daar al zoveel leven heeft afgespeeld. Toen ik hier binnen stond, keek ik op sommige plaatsen dwars door het plafond en het dak naar de hemel. Maar toch dacht ik: dit is het!" De échte verrassing kwam voor Colet Donkers pas tijdens de restauratie en verbouwing. "Je koopt iets, maar dan duurt het lang voor je erin kunt. Ineens hoor je dat ze achter het plafond schilderingen hebben gevonden. Gigantisch was dat! Ik had het gevoel dat ik het huis voor de tweede keer kocht!" Op het eikenhouten plafond in de vijf bij zes meter grote woonkamer zijn in geel, rood, groen en bruin sierlijke bloemenranken afgebeeld, met daartussen vele exotische vogels. Het beschilderde plafond is meer dan 350 jaar oud. "Ze vroegen of ik er wel belangstelling voor had. Anders zouden ze het plafond niet schoonmaken maar alleen conserveren voor de toekomst." 'Belangstelling' had Colet Donkers zeker. "Omdat ik zo enthousiast was, hebben ze het bij de restauratie meteen goed aangepakt. De bouw werd er wel door vertraagd, de aannemer was er niet helemaal gelukkig mee. Nog even is overwogen om met een zachte houtsoort de ontbrekende delen op te vullen en bij te schilderen. Uiteindelijk zijn achter de kieren en ontbrekende stukken nieuwe planken gelegd, en in eenzelfde neutrale kleur gebeitst." Ook is het bouwplan aangepast na de plotselinge ontdekking van het zeventiende-eeuwse plafond. "Eerst zou de woonkamer niet zo groot worden als nu. De architect heeft een klein kamertje laten vervallen zodat je het plafond als een geheel kunt blijven zien." De naam van de schilder van alle moois is niet bekend. Op twee plaatsen aan de onderzijde van een van de grote | 48 |
|
moerbalken staat wel de datum '12 october 1648', in het jaar dus waarin een eind kwam aan de Tachtigjarige Oorlog. Misschien wordt de naam van de schilder nog eens ontdekt. In een van de hoeken zitten wat streepjes, misschien zijn het zijn initialen. "Ze zeggen dat het heel bijzonder is", vertelt Colet. `Ze' zijn de bouwhistorici van de gemeente Den Bosch en andere deskundigen die zijn komen kijken. Het van oorsprong middeleeuwse pand Kruisstraat 12-14 heette vroeger 'De Swarte Leers', en bestond destijds uit een voor- en een achterhuis. Ooit was er een brouwerij in gevestigd. In de twintigste eeuw was er schildersbedrijf Lelijveld in gevestigd. Zonder echter weet te hebben van de chique plafondschilderingen, die vermoedelijk al in de achttiende of de negentiende eeuw achter een kalklaag waren weggewerkt. Het verwijderen van die kalk was bij de restauratie een hele klus. Een puzzel was het weer terugleggen van het plafond, nadat dit tijdens het werk door de aannemer per vergissing uit het pand was verwijderd en elders opgeslagen. Het oorspronkelijke schilderwerk is, met subsidie van de gemeente, van een nieuw bindmiddel voorzien zodat het tot in lengte van jaren in goede staat blijft. WandelstokAan de muur in de woonkamer hangt een wandelstok waarmee Colet Donkers bezoekers wijst op de vele figuren op het plafond waarvan er geen twee hetzelfde zijn. De schilder gebruikte geen sjabloon, hij deed alles met de hand. Colet fantaseert graag over het gemoed van de onbekende meester, die zijn werk vermoedelijk deed in opdracht van een rijke zakenman die in het pand woonde. "Hoe meer je kijkt, des te meer je gaat zien. En je ziet elke keer wat anders, ook door de lichtinval. In het voor- en najaar, wanneer de zon laag staat en ver binnen komt, is het toch weer anders dan in dezomer. Ik denk dat de schilder heel trots was. De figuren zijn vrolijk en uitbundig door hun `rondigheid'. Er zit kracht en sfeer in, die de kunstenaar heeft willen doorgeven. En dat alles met plantaardige verf, die nog steeds helder is. Ik word er zelf vrolijk van." Wat opvalt is dat aan de kant van het raam veel meer vogels zitten dan aan de andere zijde. "Ik denk dat het voor de schilder zelf ook wel een bijzonder project is geweest. Misschien kreeg hij er steeds meer lol in, en ging hij van binnen naar buiten steeds frivoler schilderen." LuchtigerColet Donkers dacht eerst dat in haar huis niets meer zou mogen, na de ontdekking van het plafond. "Dat valt echter erg mee. Ik zou zelfs mogen roken, al doe ik dat niet meer." Zij koestert haar 'lot uit de loterij'. "Ik kom er nooit aan, uit eerbied voor de schilder. Ik moet er alleen nog eens spotjes op richten zodat je het ook 's avonds goed kunt zien. Als ik hier ooit nog eens weg ga, zal ik heel veel moeite hebben met het afscheid nemen van het plafond."In elk geval kan zij dan de drie uitvergrote en ingelijste detailfoto's meenemen, die aan de wand hangen. "Drie van de vogels, want die spreken mij het meest aan. Vooral deze in het midden", wijst zij. "Daar zit `schwung' in, deze is wat luchtiger geschilderd, met gedurfder kleuren. Ik vraag me af welke het eerst gemaakt is. Misschien dacht de schilder: laat ik het kopje eens omdraaien... De andere twee vogels staan er wat stijf jes op. Het lijken wel tropische vogels maar ze zijn niet direct herkenbaar. Misschien is de schilder indertijd wel met de Verenigde Oostindische Compagnie naar `de oost' geweest." | 49 |
Bossche Pracht 2 (2002) 48-49
Mosmans
Kruisstraat
Hoenselaars585. "De halve Mane". Latere naam "De swarte Leers" 1603. Brouwerij. | 45 |
Jan Mosmans, Alph.G.J. Mosmans, Oude namen van huizen en straten te Rijksmonument
Kruisstraat 12
|
Huis onder schilddak en met Empire lijstgevel; kroonlijst op tandlijst, schuiframen. |
Rijksdienst voor de Monumentenzorg 2004Artikelen
| 1995 |
RedactieSchilderingen uit zeventiende eeuw ontdektBrabants Dagblad dinsdag 25 juli 1995 |
|
| 1996 |
RedactieBouwhistoricus: 'Zoiets moois in Den Bosch niet eerder aangetroffen'. Uniek 17e-eeuws plafond aan KruisstraatBrabants Dagblad vrijdag 6 september 1996 (foto) |
|
| 1996 |
IBIDVerslag dendrochronologisch onderzoek kapconstructie van het pand Kruisstraat 12-14 te 's-Hertogenboschs.n. (s.l.1996) |
|
| 2000 |
Juliette RodingVan beschilderde balk tot bloementjesbehang. Het onderzoek naar het Bossche interieur van Middeleeuwen tot hedenDe onderste steen boven (Utrecht - 's-Hertogenbosch 2000) 160-166 |
|
| 2002 |
Wim HagemansEen lot uit de loterijBossche Pracht 2 (2002) 48-49 |
Adresboeken
Kruisstraat 12
Kruisstraat H ongen. (????)
Kruisstraat 12 (1909)
| 1910 | F.P.H. Hoenselaars (mr. timmerman, metselaar) |
| 1983 | J. Lelyveld en Zn. B.V. (schilders- en glazeniersbedrijf) |
Kruisstraat 14
Kruisstraat H 174 (????)
| 1865 | wed. P. Hoenselaars (mr. timmerman) - P.I. Vassij (kapit.-adjud. bij het 5e reg.inf.) |
| 1875 | wed. P. Hoenselaars (mr. timmerman) |
Kruisstraat H 223 (1880)
| 1881 | F.P.H. Hoenselaars (mr. timmerman) - wed. P. Hoenselaars (partikuliere) |
| 1908 | F.P.H. Hoenselaars (mr. timmerman, metselaar) - C. de Leeuw (kantoorbediende) |
Kruisstraat 14 (1909)
| 1910 | F.P.H. Hoenselaars (mr. timmerman, metselaar) - wed. C. de Leeuw |
| 1928 | J.J.M. Lelijveld - J.M.C. Scheffers - wed. J.A. Scheffers |
| 1943 | A.J.C. Kalberg (zilversmid en musicus) - A.W.J. Kalberg (kantoorbed.) - G.M.W. Lelijveld (kantoorbediende) - J.J.M. Lelijveld (schilder) |
| 1960 | N.V. Lelyveld & Zn (schilders- en glazeniersbedrijf) |
Literatuur en bronnenpublicaties
Hans Boselie en Peter-Jan van der Heijden, Bossche monumenten in beeld (1975) 53
n: vermelding in een voetnoot
Bossche Encyclopedie |