Na de discussies dan verschenen in december 1917 te Leiden de Grondbeginselen en voorschriften voor het behoud, de herstelling en de uitbreiding van oude bouwwerken, uitgegeven door de Nederlandsche Oudheidkundige Bond en met een inleiding

In artikel xviii staat onder meer: 'Als regel gelde, dat bij vernieuwingen in oude vormen dezelfde bouwstof wordt gebruikt, waarin die oorspronkelijk waren uitgevoerd (...). Indien echter een slechte grondstof is gebruikt, b.v. een bergsteensoort die snel verweert, vervange men die door eene van beter gehalte, doch zorge, dat zij in geaardheid en kleur zooveel mogelijk met de oorspronkelijke overeenstemme'.

In artikel xix onder andere: 'Beeldhouwwerk, ook het persoonlijk-behandelde gehouwen ornament - als het niet langer op zijn plaats kan blijven - beware men en vervange het door geheel oorspronkelijk, in harmonie met de omgeving. Het moet niet de vormen vertoonen van een vroegeren tijd, en het werk zijn van een kunstenaar'.

De minderheid (Cuypers en De Stuers) van de commissie die deze beginselen opstelde, stelde in plaats van deze opvatting voor: 'Ander ornament en beeldhouwwerk zijn zuiver naar de aanwezige overblijfselen te copieeren, of waar dit wegens te ver gevorderd verval onmogelijk is, te vervangen door werk in denzelfden geest'. Zij gaf daarbij als toelichting: 'Het stelsel der andere heeren dreigt de monumenten, welker restauratie langen tijd vordert, tot een lappendeken te maken'.

Deze veranderde inzichten zijn hier vermeld, omdat zij hun uitwerking niet gemist hebben op de nieuwe Rijkscommissie voor de Monumentenzorg en ook onmiddellijk de restauratiemethoden ten opzichte van de Bossche Sint Janskerk geraakt hebben. De restauratie-architect van de Sint Jan, H. van Heeswijk, werd in 1918 terstond lid van die rijkscommissie en stond er borg voor, dat ook bij het herstel van dit monument de nieuwe leuze, 'behouden gaat voor vernieuwen', zo veel mogelijk recht gedaan werd, maar waarbij hij niet onverhoeds de traditionele praktijken, door Cuypers en Hezenmans al enigszins omgebogen, kon doorbreken.

Dr. Pierre Cuypers werd in 1918 de eerste Algemeene Voorzitter van de Rijkscommissie en tevens voorzitter van de Afdeeling B (voor het behoud en de herstelling) daarvan, maar hij vroeg reeds na enkele maanden uit die functies ontslag, omdat hij 'niet - zij het ook passief - wenschte bij te dragen tot bevordering van eene wijze van restaureeren, die z.i. volstrekt in strijd was met de beginselen, door hem altijd gehuldigd en toegepast'.⁹⁵ Hij werd opgevolgd door mr. S. Gratama.

Kort tevoren, in een nog aan de Minister van Binnenlandse zaken uitgebracht praeadvies van 27 juli 1918 over de restauratie van de Sint Jan, ondertekend door de rijkscommissieleden Kalf, J.A.G. van der Steur (secretaris) en de leden van de subcommissie voor de beeldhouwkunst, A.W.M. Odé en A. Pit, heette het, dat veel steenen beeldhouwwerk goed verricht was, dat de profielen goed verzorgd waren, hoewel niet nauwkeurig genoeg het oude werk volgend, met name niet wat de hogels betrof. 'Er wordt bij deze restauratie met de meeste zorg naar getracht alle oude stukken, die nog mee kunnen, op hun plaats te laten of te herplaatsen, en aan dit loffelijk streven is het te danken, dat men het oude en het nieuwe werk telkens vergelijken kan. Het wanhopige der poging: door hedendaagsche handen het werk van vroeger-eeuwsche geesten te laten navolgen, komt daardoor des te treffender aan den dag'.⁹⁶ Het oude figurale beeldhouwwerk, hoe geschonden ook, was kantig, in brede vlakken gemodelleerd, soepel en van fijn reliëf, terwijl het nieuwe, vervangende werk slap, te mollig, te geprononceerd en hard was, vooral in de gelaatsuitdrukkingen en behandeling van haar en baarden afwijkend van de originelen. Als grootste bezwaar werd geopperd, dat de nieuwe reliëfs uit oude en nieuwe stukken door elkaar heen bestonden (een werkwijze waarvoor destijds bewust gekozen was). De vier ondertekenaars waren van mening, dat zo niet doorgegaan kon worden en dat de frontalen, zo zij niet volledig op hun plaats konden blijven, volledig afgenomen en veilig bewaard moesten worden. Het werd niet hinderlijk geacht, wanneer zij, hier en daar geschonden, op hun plaats bleven, vooral, omdat zij op grote hoogte zitten en de illusie van de in hoofdvormen begrijpelijke versiering laat bestaan. In plaats van de onmogelijk te handhaven frontalen moest nieuw beeldhouwwerk gemaakt worden in hedendaagse vormen, dat zich inspireerde op de oude hoofdvorm en op het spel van licht en donker daarin. Een verdere beperking

Tegen deze ideeën van Odé, toen hoogleraar beeldhouwkunst aan de Technische Hogeschool te Delft, en van Pit, adviseur bij het Nederlandsch Museum voor Geschiedenis en Kunst te Amsterdam (het Rijksmuseum), verzette zich een ander lid van de rijkscommissie, prof. dr. Anton J. Der Kinderen, toen hoogleraar-directeur der Rijksacademie van Beeldende Kunst te Amsterdam. In een brief aan de rijkscommissie, behandeld in de vergadering van 30 november 1918, wees hij erop, dat de gebruiker, niet de beschouwer, zijn gebouw in ongeschonden staat wenst te zien, eerzaam en prachtig voor het gebruik.⁹⁹ Bouwkunstige monumenten zijn niet op de eerste plaats documenten der geschiedenis, maar gemaakt om een idee en het volk te dienen. De oude kunst is eer dogmatisch en geometrisch dan illusoir en schilderachtig. Men dient bekwame artiesten te kiezen, die niet de gedachteloze opdracht krijgen om schijn-gotiek te maken, maar evenmin moet voorgeschreven worden, dat gotiek niet mag worden gezocht. Het is raadzaam om wel naar de geestelijke bedoeling van het figurale beeldhouwwerk te zoeken en er moet met zorg een iconografie worden samengesteld door samenwerking van kerkbestuur, restauratiecommissie en de directeur van het Rijksbureau voor de Monumentenzorg. Blokjes in plaats van hogels acht Der Kinderen een noodoplossing.

Het is weinig verwonderlijk, dat Der Kinderen voor kerkbestuur en restauratiecommissie van de Sint Jan grotere zeggenschap bepleitte, want niet alleen was hij oud-Bosschenaar, maar de gedachte dat het monument gemaakt is 'om een idee en het volk te dienen', had hij al in 1893-1896 verbeeld in zijn tweede wandschildering in het stadhuis van Den Bosch. Als idealistisch leerling van Alberdingk Thijm zag hij in de middeleeuwse kathedraal de gemeenschapskunst bij uitstek en in die schildering had hij de stichting en bouw der Sint Janskerk voorgesteld als toppunt van de bloei van 's-Hertogenbosch, als een 'harmonie des arbeids', een harmonie van weten, geloven en handelen. Middeleeuwse kerken waren 'de meest grootsche voortbrengselen van gemeenschappelijken arbeid' en 'geheiligd oord van aller liefde, weten en gelooven'. 'Déze eenheid te vieren is de bedoeling van mijn werk'.¹⁰⁰ Wat hij in zijn brief over de Sint Jan in het bijzonder bepleit, stelt hij nog eens in algemenere termen in een artikel in De Gids van 1918: restaureren mag niet alleen een zaak van architecten en geleerden zijn: de kunstenaar en zijn levende kunst, stoelend op traditie, moeten er ook zeggenschap in hebben.¹⁰¹ Op Der Kinderen's opvatting kwam een reactie, ondertekend door Kalf, Van der Steur, Odé, Pit en bovendien door de commissieleden dr. H.P. Berlage en H. van Heeswijk, in dezelfde vergadering van 30 november 1918 behandeld.¹⁰² Daarin werden copieën als vervalsingen afgewezen en werd gezegd, dat ook monumenten levende werken zijn en voor verandering vatbaar blijven. 'Van hoe essentieel belang het ouderdomsaspect der monumenten is, heeft Riegl uitvoerig betoogd in zijn studie "Der Moderne Denkmalkultus". En de eenvoudige waarneming, dat een grijsaard met gerimpeld en doorgroefd gelaat ons eerbiedwaardig voorkomt, maar een oude man, die zich met kunstmiddelen een jeugdig aanzien heeft gegeven, onzen afkeer wekt, wijst er op hoezeer wij er aan gehecht zijn de werking van den tijd te herkennen. Victor Hugo heeft het uitnemend gezegd:

Uit de verdere discussie over deze twee tegengestelde zienswijzen blijkt, dat Der Kinderen de invloed van de directeur van het rijksbureau, Jan Kalf op de restauratiepraktijken te groot vond en dat hij ruimere bevoegdheid wilde zien toegekend aan de ordinarius (de bisschop) bij de vraag, in welke richting de restauratie zou geschieden, overeenkomstig de Codex juris canonici. Het spreekt vanzelf, dat de richting Kalf het op dat moment en in theorie uiteindelijk gewonnen heeft; Der Kinderen is over deze en andere gangen van zaken in het monumentenbeleid zo teleurgesteld, dat hij in 1921 ontslag neemt als lid van de rijkscommissie.

Toch kan men niet zeggen, dat het uiterlijk van de Sint Jan nu maar overgelaten werd aan 'le temps, ce grand sculpteur'. Immers, wanneer men zich tegenover het monument zo passief mogelijk gedragen zou, in de zin van Victor Hugo, of van John Ruskin, van wie Kalf in zijn inleiding op de Grondbeginselen de uitspraak citeerde, 'restaureeren beduidt de meest volkomen vernieling, die een gebouw kan ondergaan', dan zouden juist de weinige nog niet herstelde partijen van de kerk, namelijk enkele wimbergen van het hoogkoor en verder de zuidelijke en noordelijke aanbouwsels van het koor aan verder verval prijsgegeven worden, terwijl het merendeel van de kerk er al gloednieuw gerestaureerd bij stond. In feite vertrouwde de rijkscommissie erop, dat de aanwijzingen, die haar lid Odé regelmatig ter plaatse in Den Bosch aan de beeldhouwers van de Sint Jan gaf - in 1919 was hij zes maal in Den Bosch en zijn assistent leverde verscheidene proefmodellen in klei en tufsteen -, een stap in de goede richting zouden blijken, met zoveel mogelijk behoud van bestaand werk en daarnaast vernieuwingen in een vrijere vormgeving, en, wat de figurale sculptuur betreft, met zorgvuldige en integrale bewaring van afkomende en niet meer toe te passen wimbergreliëfs en kraagstenen.

Zo werden in 1920 en 1921 de veertiende en zestiende wimberg van het hoogkoor (zuidzijde) geheel door nieuwe vervangen. Op de keuze van de materialen werd opnieuw gestudeerd. De scheikundig ir. A. van der Veen diende de rijkscommissie daarover van advies en leverde in 1920 een rapport over de aan de Sint Jan voorkomende steensoorten.¹⁰⁴ Hij ried aan, geen Weiberner tufsteen meer te gebruiken, omdat deze sneller verweerde dan de leucietvrije tuf uit het Brohltal. In 1921-1923 werden de zuidelijke sacristie en de kapittelzaal met Obernkirchener zandsteen en Brohltuf gerestaureerd, nadat Bolsius in de twee westelijke traveeën van de sacristie al in 1856 nieuwe vensterharnassen geplaatst had, welke nu vervangen werden. Alle pinakeltoppen op de steunberen waren verdwenen en werden nu nieuw vervaardigd, echter geenszins in 'vrije' vormgeving, maar zuiver gotisch.

In 1922-1923 werden ook wimbergen met nieuwe figurale sculptuur, gecopieerd naar de oude, in de drie zuidelijke koorzijbeuktraveeën boven de sacristie geplaatst.

Korte tijd later constateert Kalf grote vooruitgang en verbetering in kwaliteit van de Bossche restauratie, waar Odé aan beeldhouwer Jac. Goossens het nieuwe inzicht bijbrengt, namelijk werken in de geest van het oude zonder slaafse navolging.¹⁰⁵ '(...) maar wie bij de St. Jan van de gerestaureerde zuidkant naar de nog onberoerde noordkant loopt [bedoeld zijn de Sacramentskapel en de belendende gerfkamer en straalkapellen], ontkomt toch niet aan een hartstochtelijk verlangen, dat deze laatste voor zulke vernieuwing gespaard moge blijven. De Monumentencommissie in haar geheel, Odé-zelf in de eerste plaats, is hiervan ten volle overtuigd en voor de zooveelste maal - want het is wat zij van haar eerste optreden af gewild heeft - gaat zij beproeven, of het niet mogelijk is aan de vitale deelen van deze gebouwen nieuwe levenskracht te geven, maar de onnavolgbare versieringen te laten 'sterven in schoonheid'.