afb.

Landgoed Coudewater

algemeen

Coudewater waarvan de naam mogelijk al veel ouder is, is ontstaan in 1434 als een dubbelconvent van de orde van Sint Birgitta. De oorzaak daarvan lag in het feit dat Peter de Gorter er een bijenstal had. Toen hij op een goed ogenblik een van de bijenkorven controleerde zag hij dat de bijen met het zuiverste en witste was een dubbelklooster en een kapel aan het boetseren waren. De te hulp geroepen geestelijkheid van Rosmalen en Maliskamp hebben dat bevestigd. Het verhaal kwam ter ore van Milla de Kampen en die heeft ter plaatse de dubbelabdij gesticht. Een klooster voor de paters en broeders en een klooster voor de nonnen. Moeder abdis was de baas van het geheel. Het huidige "Oude hoofdgebouw" is het zustersklooster.
De abdij heette oorspronkelijk Maria Ad Aquas Frigidas hetgeen betekent, Maria van de Koude Wateren. Al snel kreeg het convent de naam Mariënwater.
Al vlug na het ontstaan kwam het klooster tot grote bloei mede door de beelden van de Meester van Coudewater en het eigen scriptorium. Maarten van Rossum die op een van zijn tochten danig te keer ging in 's-Hertogenbosch en Hintham kwam voorbij en keek niet naar de welvarende abdij om dank zij een sauvergarde van de Hertog van Gelre. De beeldenstorm is ook aan Coudewater niet voorbij gegaan. De order van Frederik Hendrik bij de inname van 's-Hertogenbosch in 1629 dat de geestelijkheid moest verdwijnen uit stad en ommelanden en dat de kloosters geconfisceerd zouden worden had ook voor de abdij ernstige gevolgen. De paters vertrokken al snel naar Hoboken (B) en de zusters zijn in 1713 naar Uden vertrokken. Daarmee kwam een einde aan de dubbelabdij. Het landgoed kende vervolgens een aantal welgestelde families waaronder mogelijk dominee Galle van de Nederlands Hervomde kerk. In 1870 werd er een psychiatrisch ziekenhuis opgericht omdat twee doktoren van Reinier van Arckel al lang een tweede gesticht wensten. Een wens die door de regenten van de Godshuizen niet gehonoreerd werd. Vandaag de dag behoort de locatie Coudewater toe aan de GGZ Oost Brabant.
Leo Balmer
Rijksmonument

Coudewater

Inleiding

Ten zuiden van de kern van Rosmalen ligt aan de Groote Wetering in het voormalige buurtschap Kloosterhoek de PSYCHIATRISCHE INRICHTING 'Coudewater'. Binnen dit complex, waarvan het hoofdgebouw van rijkswege is beschermd onder monumentnummer 32717 zijn beschermd: een voormalige DIRECTEURSWONING (1), twee GRAFMONUMENTEN (2), een voormalige VILLA voor dames (PAVILJOEN De Loofert) (3), een voormalige VILLA voor heren (PAVILJOEN Milla de Campen) (4) en een voormalig KLOOSTER met KLOOSTERKAPEL (5). De objecten dateren uit de periode 1882-1940.
De in 1870 gestichte psychiatrische inrichting ligt op het landgoed van het voormalige klooster, later buitenplaats, Coudewater. De geschiedenis van Coudewater gaat terug tot 1434. In die tijd wordt in de streek, die Coudewater heet, door Milla van Kampen op een landgoed van Peter de Gorter een dubbelklooster gesticht voor mannelijke en vrouwelijke religieuzen van de Orde der H. Birgitta. Hiervan resteert een onderdeel van het hoofdgebouw (voornoemd rijksmonument). Aan het klooster komt een einde in 1713 waarna het als buitenplaats wordt bewoond door wisselende eigenaren. In 1870 wordt het op initiatief van twee artsen, Dr. E. van den Bogaert en Dr. L. Pompe van het Geneeskundig Gesticht Reinier van Arkel in Den Bosch, aangekocht en uitgebreid tot een geneeskundig gesticht voor de verpleging en behandeling van psychiatrische patiënten. Zij stichten de 'Maatschappij tot Verpleging van Krankzinnigen op het land', met een in den beginne commerciële werkwijze maar later, in 1916, voortgezet als een Vereniging zonder winstdoel. Overeenkomstig de denkbeelden van die tijd wordt gekozen voor een situering op het platteland, daar verblijven en werken in de frisse lucht heilzaam wordt geacht. Sinds 1870 is de verpleging in Coudewater toevertrouwd aan de Broeders van het Instituut voor Goede Werken voor de mannelijke patiënten en aan de Zusters van Barmhartigheid voor de vrouwelijke patiënten. Beide congregaties hadden hun hoofdzetel in het Belgische Ronse. Ten gevolge van een lang slepend conflict met het bestuur verlaten de broeders Coudewater in 1919 waardoor het een psychiatrisch ziekenhuis wordt met uitsluitend vrouwelijke verpleegkundigen en vrouwelijke patiënten. De laatste zusters verlaten Coudewater in 1985.

Omschrijving

Het terrein van Coudewater beslaat een nagenoeg vierkant grondplan dat wordt begrensd door de Peter de Gorterstraat in het noorden, de Berlicumseweg in het westen, het moderne sportpark Coudewater in het oosten en de Grote Wetering (tevens gemeentegrens van Den Bosch en Sint- Michielsgestel) in het zuiden. De gebouwen liggen in een landschappelijk aangelegde tuin, oorspronkelijk slechts begaanbaar via enkele toegangswegen (waaronder de Oude Berlicumseweg) maar sinds circa 1940 via een uitgebreid wegenstelsel ontsloten. Ze zijn rondom het oude hoofdgebouw gegroepeerd. De voormalige directeurswoning (later paviljoen De Wetering) ligt evenals het voormalige patiëntenpaviljoen De Loofert nog steeds op een vrij landelijk aandoende locatie ten zuiden van het oude hoofdgebouw nabij de Oude Berlicumseweg en enkele met de Grote Wetering in verbinding staande waterlopen. Het paviljoen Milla de Campen ligt meer ten noordwesten van het oude hoofdgebouw en is dit landelijke karakter enigszins kwijtgeraakt doordat het in de loop der tijd - vanwege de ligging nabij de belangrijkste aanvoerwegen- is omgeven door nieuwbouw. Ten noorden van het hoofdgebouw is het kloostercomplex gebouwd. De komst hiervan maakte wijzigingen in de ontsluiting van het terrein noodzakelijk. Enigszins afgescheiden van de rest vinden we in de noordoosthoek de begraafplaats van Coudewater waarop de twee grafmonumenten van de stichters van het psychiatrisch centrum.

Waardering

Het complex is van algemeen belang. Het bezit cultuurhistorische waarden als bijzondere uitdrukking van de in de negentiende en twintigste eeuw deels samenvallende ontwikkelingen binnen de geestelijke gezondheidszorg en de rooms-katholieke emancipatie -in casu de Congregatie van de Broeders van het Instituut voor Goede Werken en de Congregatie van Zusters van Barmhartigheid- voor bestemming, verschijningsvorm, bedrijfsmatige opzet en locatie; daarnaast in het geval van de graven tevens van een sociale ontwikkeling. Daarnaast heeft het complex cultuurhistorische waarde vanwege de grote diversiteit aan typologieën die alle tezamen een zeer compleet beeld geven van een karakteristiek maar in de tijd steeds veranderend psychiatrisch complex. Het bezit architectuur- en kunsthistorische waarden vanwege het exemplarische belang van de stijlendiversiteit voor de architectuurgeschiedenis. Daarnaast vanwege de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van de architectonische ontwerpen in combinatie met het bijzondere materiaalgebruik en de zeer gedetailleerde ornamentiek, deels in de interieurs en, in het geval van de kloosterkapel, van de inventaris.
Het complex bezit ensemblewaarde als essentieel onderdeel van een historisch gegroeid ensemble in de geestelijke gezondheidszorg. Daarnaast bezit het ensemblewaarden vanwege de situering op een plek buiten de kern van Rosmalen met een landelijk karakter en als markant onderdeel van de historische bebouwing aan de P. de Gorterstraat en de Berlicumseweg. Het complex is van belang wegens de gaafheid van de architectonische hoofdvormen en grote delen van de interieurs evenals de herkenbaar bewaard gebleven oorspronkelijke opzet in een landschappelijke situering. Verder wegens de zeldzaamheid van een als uitgebreid complex bewaard gebleven ensemble, in casu bestaande uit het hoofdgebouw, de voormalige directeurswoning, de voormalige damesvilla (paviljoen De Loofert), de voormalige herenvilla (paviljoen Milla de Campen), het voormalige klooster met kloosterkapel en twee grafmonumenten.
Rijksdienst voor de Monumentenzorg 2004
Video
Omroep Brabant 19 april 2000
Afbeeldingen

 
     
Artikelen
?

H.W.F.C. Woltering

Het krankzinnigengesticht "Coudewater"
Katholieke illustratie
 
1905

J.A.F. Kronenburg

De orde van den H. Zaligmaker of van de H. Birgitta
Maria's heerlijkheid in Nederland III (Amsterdam 1905) 469-182
 
1942

M. Beellaerts van Blokland

Belooningsgeldstukken van het gesticht Coudewater
Munt- en penningkunde 29 (1942) 1-3
 
1968

J.C.M. Poelman

Van klooster tot psychiatrisch ziekenhuis: geschiedenis van Coudewater
s.n. (s.l. 1968)
 
1971

J.W.M. Jongmans

Psychiatrisch ziekenhuis Coudewater 1870-1970: medisch-historisch verslag bij gelegenheid van het honderdjarig bestaan
Psychiatrisch ziekenhuis Coudewaterm (Rosmalen 1971)
 
1972

P. Gerlach

Het getijdenboek van Coudewater
Archief- en bibliotheekwezen in België 1/2 (1972) 133-140
Archief- en bibliotheekwezen in België 3/4 (1972) 589-597
 
1976

J.W.M. Jongmans

Notities uit de historie van Coudewater
s.n. (Rosmalen 1976-1979)
 
1980

Redactie

35 jaren later... : herinneringen aan de oorlogsjaren en de bevrijding van Coudewater
s.n. (s.l. 1980)
 
1983

J.W.M. Jongmans

Coudewater 1870-1980: een korte historie
Psychiatrisch ziekenhuis Coudewater (Rosmalen 1983)
 
1984

A.J.J Vreeburg, e.a.

Reflecties en betrokkenheid: liber amicorum bij het afscheid van J.W.M. Jongmans, psychiater Geneesheer-directeur van het Psychiatrisch Ziekenhuis "Coudewater" Rosmalen 1964-1982
Psychiatrisch ziekenhuis Coudewater (Rosmalen 1984)
 
1985

J.W.M. Jongmans, e.a.

De zusters van Coudewater: geschiedenis van het klooster van de Zusters van Barmhartigheid te Rosmalen 1870-1985
Psychiatrisch ziekenhuis Coudewater (Rosmalen 1985)
 
1989

J.W.M. Jongmans

Luchtige beschouwingen over de geschiedenis van Coudewater
Commissie Historie Coudewater (s.l. 1989)
 
1990

J.W.M. Jongmans

Een huis vol leven: 50 jaar kerk in Coudewater: geschiedenis van de kerk van het psychiatrisch ziekenhuis Coudewater van 1940 tot 1990
Pastorale stuurgroep van het psychiatrisch ziekenhuis Coudewater (Rosmalen 1990)
 
1998

Leo Balmer

Bomen-kunst-route Coudewater: een wandeling langs opmerkelijke bomen, kunstwerken, historische objecten en oude gebouwen op het terrein van het IPZ Coudewater, Berlicumseweg 8, Rosmalen
Commissie Historie Coudewater (Rosmalen 1998)
 
1998

W. Leenman

De kloosterkerk van Coudewater
Rosmalla 3 (1998) 6-7
 
2000

Dick Vrijmoeth

Over de strijd om de positie van de medici in Coudewater
Rosmalla 2 (2000) 35-40
 
2001

G.C.M. Dijck

De meester van Coudewater opgespoord? : Een interessante theorie
Bossche Bladen 3 (2001) 75-77
2006

Henk Beijers

Historische details over Coudewater
Rosmalla 2 (2006) 23-25
 
2008

J. Cooymans

Oorlog en Bevrijding Coudewater
Rosmalla 2 (2008) 24-30
 
2008

Redactie

Plan: 230 huizen op Coudewater Landgoed
Brabants Dagblad woensdag 2 juli 2008
 
2008

Joost van Putten

Maria van de Koude Wateren
Brabants Dagblad donderdag 3 juli 2008
 
2008

Joost van Putten

Coudewaters 'wandelend archief' gaat ermee stoppen
Brabants Dagblad donderdag 2 oktober 2008
 
2011

Sloophamer voor panden Coudewater

Slopersbedrijven hebben het druk op zorglandgoed Coudewater. Voor 1 januari moeten een aantal panden tegen de vlakte en asbestsanering zijn afgerond.
Rianneke Huibers | Brabants Dagblad woensdag 30 november 2011
 
2012

‘Te groot aantal bomen monumentaal’

• De GGZ Oost Brabant heeft bezwaar gemaakt tegen het grote aantal monumentale bomen op Coudewater.
• De instelling heeft een ambitieus plan voor herontwikkeling van het gebied en vreest daarbij belemmerd te worden.
Ad Rijken | Brabants Dagblad dinsdag 16 oktober 2012 | 29
 
2012

Pure volgers van Birgitta

De zusters Birgittinessen vluchtten in 1713 vanuit Rosmalen naar Uden en betrokken een klooster. In september van dit jaar wordt dat herdacht.
Tjeu van Ras | Brabants Dagblad donderdag 10 januari 2013 | 34
 
2015

GGZ is wachten op nieuwbouw beu

Gesprekken over masterplan op Coudewater lopen spaak, maar nieuwbouw kan niet wachten.
Tom van der Meer | Brabants Dagblad woensdag 22 april 2015 | 26-27
 
2015

Berusting, maar wat een ‘droomplek’

Hoe reageerden bewoners van Coudewater gisteren op het naderende vertrek?
Marc Brink | Brabants Dagblad dinsdag 27 oktober 2015 | 6-7
 
2015

Den Bosch en GGZ werken door aan Coudewater

Met het vertrek van de zorg van Coudewater in Rosmalen is niet gezegd dat het Masterplan voor het landgoed, waar al jaren aan gewerkt wordt, in de lade verdwijnt. De raad van bestuur van GGZ Oost Brabant en de gemeente Den Bosch willen dat dit plan voor de toekomst van Coudewater alsnog wordt gemaakt. En dat beide partijen ‘eindelijk’ akkoord gaan met een plan.
Jos van de Ven | Brabants Dagblad woensdag 28 oktober 2015 | 2
 
2016

‘Nieuw’ landgoed met wonen en golf

Het nieuwe landgoed Coudewater biedt plaats aan wonen, golf, zorg en kleine horeca.
Jos van de Ven | Brabants Dagblad woensdag 21 september 2016 | Regio 3
 
2019

Zelfs nog méér bomen op Coudewater

Op Landgoed Coudewater blijft – als er gebouwd gaat worden – veel behouden, zo beloven de projectontwikkelaars Van Wanrooij en BPD. In vergelijking met nu zijn er straks minder vierkante meters bebouwing en komen er juist méér bomen bij.
Paul Roovers | Brabants Dagblad woensdag 22 mei 2019 | Regio 2-3
 
2019

Sloop panden Coudewater dit jaar

De meeste panden die moeten worden gesloopt in het plan voor Landgoed Coudewater gaan nog voor het eind van het jaar plat.
Paul Roovers | Brabants Dagblad vrijdag 24 mei 2019 | Regio 3
 
2019

Redactie

Start sloop Coudewaterpanden
Brabants Dagblad zaterdag 6 juli 2019 | Regio 4
 
2020

En daar gaat Coudewater, maar wel volgens een minutieus uitgestippeld plan

Bij de aansluiting van de Peter de Gorterstraat en de Berlicumseweg verrijzen ineens puinhopen. Het is duidelijk: de sloop van veel panden op landgoed Coudewater is begonnen.
Paul Roovers | Brabants Dagblad woensdag 8 juli 2019 | Regio 3
 
2022

Hans Groenewoud

Scherfmozaïek Pieter Wiegersma gered op Landgoed Coudewater
Rosmalla 2 (2022) 27
 
Boeken
1887

Pompe en Van der Kroon

Verslag van het Geneeskundig Gesticht voor Krankzinnigen "Coudewater" te Rosmalen
s.n. | 's-Hertogenbosch 1887
 
1983

J.W.M. Jongmans

De laatste vlam in het stookhuis
Commissie Historie Coudewater | Rosmalen 1983
 
1995

J.W.M. Jongmans

Coudewater 1870-1990: een korte historie
Commissie Historie Coudewater | Rosmalen 1995
 
2000

Hans Jongmans en Jeroen Jongmans

Coudewater: 130 jaar psychiatrisch ziekenhuis in beeld
Commissie Historie Coudewater | Rosmalen 2000
 
Kunstafbeeldingen

Klooster Coudewater, 1804

C.J. Gallé
(aquarel, 20.8 x 26.8 cm)

Aanzicht van het voormalig klooster Coudewater met op de voorgrond bouwland, weiland en duiventil. Handgeschreven tekst onder het aquarel: "Het voorheen Couwaters Clooster, van de hoek, voor aan de grote Weg te zien" .
Stadsarchief ()
Open Monumentendag
2015

Landgoed Coudewater

voormalig klooster Mariënwater

Het Landgoed Coudewater is sinds 1870 in gebruik als psychiatrische inrichting. Het landhuis, dat in de huidige vorm een 19e-eeuwse architectuur vertoont, is gelegen in een zeer fraai park in landschapsstijl. Het gebouw is in feite het restant van het middeleeuwse klooster Mariënwater dat hier omstreeks 1437 werd gesticht. Het was het dubbelklooster van birgittijnen en birgittinessen en dus zowel voor mannelijke als vrouwelijke religieuzen bestemd. Na de overgave van de stad ’s-Hertogenbosch in 1629 aan de Republiek werden ook de buiten de stad gelegen kloosters onteigend. Ook het klooster Mariënwater werd verlaten. Hierna werd het middeleeuwse klooster verbouwd tot particulier landhuis. Nadat de inrichting Coudewater op het landgoed was gevestigd, werd de verpleging van de patiënten in handen gelegd van religieuzen, behorend tot de Orde van de Zusters van Barmhartigheid van Ronse (België). Vlak voor de Tweede Wereldoorlog werd een nieuw klooster en een Maria Kapel op het terrein gebouwd naar ontwerp van de Haarlemse architect Jos Bekkers.
Magazine Open Monumentendag (2015) 49
 
Literatuur en bronnenpublicaties

H.F.J.M. van den Eerenbeemt, Geschiedenis van Noord-Brabant (1996-1997) I. 317, 318; II. 292, 293, 294, 295; III. 249-251

C.J. Gudde, 's-Hertogenbosch geschiedenis van vesting en forten (1974) 189

G. J., 'Coudewater' in: Taxandria (1923) 135

L. van de Meerendonk, Het klooster op de Eikendonk te Den Dungen II (1964) 6, 68, 77, 99, 116, 121

L. van de Meerendonk, Tussen reformatie en contra-reformatie IX (1967) 112, 114, 120, 125n, 140, 142, 180n, 217, 253, 254

L.P.L. Pirenne, 's-Hertogenbosch tussen Atrecht en Utrecht (1959) 91, 251

C.J. Zwijsen, 'Coudewater' in: Taxandria (1923) 198-201

n: vermelding in een voetnoot