Reinier van Arkelwandeling, langs Bossche caritas

door Ed Hupkens

In het winterseizoen 2008-2009 heeft Kring Vrienden het bestaande programma met drie nieuwe en bijzondere activiteiten uitgebreid. Een ervan is de Reinier van Arkelwandeling. Al vanaf de middeleeuwen waren de Bosschenaren trots op hun caritas, hun liefdadigheid. Die kwam onder meer tot uiting in de omvangrijke zieken- en armenzorg. Die zorg is in de eeuwen daarna, tot op de dag van vandaag, gehandhaafd en zelfs verder uitgebreid. Tijdens het eerste deel van de wandeling bekijkt men de plaatsen en gebouwen in de stad waar de zieken- en armenzorg plaatsvond. Aansluitend is er de unieke gelegenheid om eens binnen de muren van de Reinier van Arkelgroep aan het einde van de Hinthamerstraat te kijken. Men bezoekt dan onder andere de 'Oudheidkamer', waardoor men een goed inzicht krijgt in de psychiatrische verzorging en behandeling van vroeger.

Weeshuis

Op vrijdag 27 maart 2009 hadden zich 13 personen verzameld in de hal van de Kringbalie aan de Parade. Onder deskundige leiding van de enthousiaste stadsgids Irene van Hoorn, ging de Reinier van Arkelwandeling van start. Al snel werd stilgehouden, tegenover Parade 18. Op deze plaats stond het klooster der Alexianen of Cellebroeders (ca. 1410 - 1576). Deze broeders waren vooral gespecialiseerd in het verplegen van pestlijders en begroeven de daaraan overledenen ook (cella = grafkamer). De pest werd ook wel 'haastige ziekte' genoemd: binnen no time was je dood. In 1564 namen de Alexianen de zorg voor weeskinderen op zich. Vanwege deze werkzaamheden werd het klooster tijdens de beeldenstorm van 1566 gespaard. In 1576 stierf de laatste Cellebroeder. Het weeshuis werd toen tot stadsweeshuis bestempeld. In 1619 werd een nieuw gebouw neergezet. In 1629 kwam het weeshuis onder protestants bestuur, in 1865 werd het afgebroken. Op dezelfde plaats kwam het Gereformeerd Burger Weeshuis, dat er nog steeds staat. Er werden weeskinderen tot 12 jaar aangenomen. De meisjes werden opgeleid tot dienstmeisje, de jongens tot timmerman; zij timmerden vooral doodskisten! Ter herinnering aan het werk van de Alexianen bevindt zich in het hoekpand Triniteitsstraat / Parade een gevelsteen. Het Latijnse opschrift luidt: Egentibus quod orphanis opus datu iuva memor 1619. De vertaling is: Help door te geven, wat arme wezen nodig hebben 1619.

Groot Ziekengasthuis

Via de Kerkstraat bereiken we de Gasselstraat. Het Groot Ziekengasthuis (GZG) bevond zich rond 1274 aan het Gasthuisstraetken, dat later Gastelstraat genoemd werd. De Bossche stadstaal maakte daar al gauw Gasselstraat van. De Gasselstraat, die de Kerkstraat met de Hinthamerstraat verbindt, is dus een verbastering van Gasthuisstraat. Aan het einde van de Gasthuisstraat bevindt zich de vroegere hoofdpoort, die van 1661 tot 1932 de toegang vormde tot de terreinen van het Groot Ziekengasthuis (GZG). De geschiedenis van de ziekenzorg in Den Bosch gaat terug tot vóór 1274. Toen werd voor het eerst melding gemaakt van het Groot Gasthuis in de stad. Links van de poort zit een luik van waaruit eeuwenlang aan de armen en bedeelden in de stad medicijnen werden uitgedeeld. Je moest daarvoor een penning, het zogenaamde loodje, overleggen als bewijs dat je recht op medicijnen had. Bij overlijden moest de penning ingeleverd worden; daar komt ons spreekwoord 'het loodje leggen' vandaan. Het uitdelen van medicijnen stopte overigens in 1942, toen door de Duitse bezetters het Ziekenfonds werd ingevoerd.

Apotheek

Op de grens van de Markt met de Hinthamerstraat is Kringapotheek Albers gevestigd. Boven de toegangsdeur is een beeld van een eenhoorn te zien. Begin 19e eeuw was de eenhoorn het symbool van 'zuiver voedsel': als de eenhoorn bloedde, was het eten vergiftigd. De eenhoorn is natuurlijk een fabeldier, waarbij aan de hoorn medicinale kracht werd toegedicht. Hoorns die te koop werden aangeboden als zijnde afkomstig van eenhoorns, bleken vaak de hoorn van de narwal te zijn. Een narwal is een kleine arctische walvis, met een hoektand die 3 tot 5 meter lang kan worden.

Tafel H. Geest

Aan de Hinthamerstraat 72 was vanaf de middeleeuwen de Tafel van de Heilige Geest gevestigd, ook wel Spine of Geefhuis genoemd, en opgericht vóór 1281. In staat gesteld door aalmoezen (die aanvankelijk op een tafel achterin de Sint-Jan gelegd konden worden) van de gegoede burgerij, kon in het Geefhuis eeuwenlang wekelijks roggebrood en soms kleding aan armen en behoeftigen uitgereikt worden. In 1824 veranderde deze belangrijke instelling voor armenzorg in een Oude Mannen- en Vrouwenhuis. Vanaf 1973 is de Stadsbibliotheek er gehuisvest.

Zwanenbroedershuis

In het Zwanenbroedershuis aan Hinthamerstraat 94 is de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap gevestigd, opgericht in 1318. De Zwanenbroeders zorgden zelf niet voor zieken of armen, maar deden wel aan liefdadigheid. Zoals de Rotaryclub dat tegenwoordig doet, alleen niet in de openbaarheid, maar achter de schermen.

Vondelingenhuis

Het hoekpand Choorstraat en Clarastraat 23-25 was van 1570 tot 1629 in gebruik als Vondelingenhuis. Te vondeling gelegde baby's konden er tot hun vierde jaar verblijven, daarna volgde opneming in het Weeshuis aan de Parade. De vondelingen werden ook wel houwkinderen genoemd.

Het Gek Eind

De brug over de Binnendieze (Groote Stroom) aan de Hinthamerstraat heet Geerlingse brug. Het Hinthamereinde begon vroeger al bij de Geerlingse brug, en werd door de bevolking ook wel het Gek Eind genoemd. Die naam had te maken met het Zinnenlooshuis, dat in 1442 door Reinier van Arkel werd opgericht voor zes zinlozen. Tegenwoordig is de Reinier van Arkel Groep een van de grootste psychiatrische instellingen van Nederland.

Katersgasthuis

De St.-Jacobstraat heeft twee gasthuisjes gekend. Het eerste is het Herpensgasthuis, in 1449 door Roelof van Herpen gesticht voor acht oude vrouwen. Het andere is het Katersgasthuisje, dat in 1607 door Catharina Katers werd opgericht voor vier oude vrouwen. De gevelsteen ervan bevindt zich nog altijd in de voorgevel van het huis op nummer 31-32.

Reinier van Arkel

Stadsgids Irene van Hoorn brengt de groep naar de achterkant van een gebouw dat behoort tot de Reinier van Arkelgroep, aan de Windmolenbergstraat. Aan de achtergevel is een muurgedicht van A. Roland Holst aangebracht, met de titel In gevaar. Op een binnenplaats is een beeldengroep zonder titel te bewonderen, van de Spaanse kunstenaar Juan Muñoz. Het werk is gebaseerd op een foto uit het archief van de kliniek van omstreeks 1930. Binnen de muren van het uitgebreide gebouwencomplex bezoeken we de voormalige kapel en refter van de Congregatie van OLV van Barmhartigheid. Deze zusters kwamen in 1853 vanuit Honse (B) in 's-Hertogenbosch aan om bij Reinier van Arkel te komen werken. Tot slot van de wandeling is er gelegenheid de Oudheidkamer te bezoeken: een kleinschalig museum in een van de overdekte binnenplaatsen van het complex. Via vele foto's, tentoongestelde voorwerpen en medische apparaten (zoals een dwangbuis) krijgt men een goed inzicht in de verzorging en therapeutische behandelingen van psychiatrische patiënten uit vroegere tijden. Ook is er een vitrine met kappersgereedschappen, die geschonken zijn door Rini van Houten, de laatste kapper in vaste dienst (43 jaar) bij Reinier van Arkel.

Al met al een zeer geslaagde wandeling langs plaatsen en gebouwen in de stad waar de zieken- en armenzorg plaatsvond. Elke tweede en vierde vrijdag van de maand start om 14.30 uur een Reinier van Arkelwandeling. Inlichtingen en kaartverkoop bij de Kringbalie aan de Parade 23.

KringNieuws 3 (2009) 16-18