Kerststal

Het is stervensdruk in de Sint-Jan, de kerk der kerken. Dat kan maar twee oorzaken hebben. Eén: het is oorlog en we wenden ons in kinderlijke wanhoop tot het hogere. Twee: de kerststal is open. Vooralsnog geldt het laatste.

De drommen belangstellenden zoeken hun weg naar het noordertransept. Sommigen doen dat zelfs elke dag: de kerststalkers. Onderweg passeren ze een televisiescherm – katholicisme en beeldcultuur blijft een ijzersterk huwelijk. De tv meldt dat biechten elke zaterdag mogelijk is. Fijn dat het sacrament van boetedoening en verzoening in verscheurd Nederland nog beschikbaar is. Nu rest enkel het wachten op de wederopstanding van de zelfreflectie.

Vlakbij de ingang van de stal staat een tafel met speelgoed dat bezoekers kunnen achterlaten. De overtollige blokkendozen, boekjes en bordspellen symboliseren het Vierde Geschenk. Na Driekoningen zal het kerkbestuur ze onder kinderen uit arme gezinnen verdelen. Niet alle cadeaus zijn vrolijk. Nog vóór Trump officieel president wordt, hebben enkele schenkers zich van de spellen Valkuil, Tornado en Pinguin Panic willen verlossen. Op de tafel ligt ook het kwartetspel Warrige Woorden, waarmee je volgens uitgeverij Scala zelfcontrole over taal leert krijgen. Wilders heeft geen kinderen. Maar kan het ruimhartige kerkbestuur bij het uitdelen niet eenmalig een uitzondering maken?

De stoet schuifelt de nieuwe kerststal binnen. Op verzoek van het kerkbestuur heeft de Efteling dit jaar advies uitgebracht. Is de hand van het sprookjespark al te nadrukkelijk aanwezig? Nee, leert verkenning. De wolf spaart de geitjes; de kat is niet gelaarsd; de ezel die zich strekt, laat het altaar ongedekt. Toch heeft de Efteling de stal in zijn essentie veranderd. Er is een belevenistocht ontwikkeld, die in zijn dramatische mise-en-scène en realistische belichting eerder aan Europa 2016 dan aan sprookjesachtig Betlehem in het jaar nul doet denken.

Ongewild confronteert de stal bezoekers met een actuele vraag: wat is nog echt, wat is fictie? Zo deinst een jongetje plotseling geschrokken achteruit. Zijn moeder sust: hij ziet een neptijger. Maar het ventje blijft wantrouwend: voor hem is hij echt. Bij een groeiend aantal volwassenen speelt het omgekeerde. De democratie en rechtsstaat zijn echt. Maar in hun achterdocht noemen ze het nep, ook al stel je ze gerust.

Wat de stal extra actueel maakt, zijn de – gewilde of ongewilde – verwijzingen naar vluchtelingen. Hoogtepunt is een verlaten bedoeïnententje. Of er Syriërs bivakkeren, blijft een raadsel. Zijn ze even douchen? Ook de wanden van het langgerekte wandelparcours ademen realisme. Ze zijn bedekt met camouflagenetten van Defensie, waaruit dorre takken steken die aan ontbladeringsmiddel doen denken. De enige die aan de barre actualiteit ontsnapt, is Balthazar. De drager van de mirre is een zwarte koning, geen roetveegvorst.

Maar de majeure ingreep van De Efteling moet nog komen. In de stal zelf. Tientallen jaren keek Maria bewegingloos naar haar kind. Nu beweegt ze om de vijftien seconden haar hoofd, met schokjes die aan Parkinson doen denken. Ook de motoriek van Jozef baart zorgen. Hij knarst. Vermoedelijk cervicale spondylose oftewel versleten nekwervels. Maar de bezoekers, die een belevenistocht lang tussen zijn en schijn hebben lopen twijfelen, kijken ronduit opgelucht: dit moeten wel poppen zijn! Ze slaan het tafereeltje ontroerd gade, met een glimlach die echt is.

Eric Alink | Brabants Dagblad woensdag 28 december 2016

Stallekes kijken

door Henny Molhuysen

Het 'stallekes kijken' gebeurde in 's-Hertogenbosch traditioneel op de tweede kerstdag. De kinderen gingen met vader en moeder naar de Sint-Jacob, de Sint-Pieter, de Leonardus of de Kruiskerk. Vanzelfsprekend ook naar de kloosterkapellen: naar de overvloedig versierde stal bij de Redemptoristen en Maria met het prachtige, golvende haar bij de Theresiaantjes in de Clarastraat. Veel van de genoemde plekken zijn er niet meer. Maar nog steeds is er de prachtige kerstal in de Sint-Jan.

Deze unieke kerststal is eigenlijk in 1953 begonnen, bij het zilveren priesterfeest van plebaan Van Susante. Op dit feest werd de jubilaris een houten eend aangeboden voor de kerststal. Daarna kwamen er méér dieren. Een paardje van de familie Otjens, opgezette honden van de families Derks en Ahsmann. Ieder jaar werd een kanarie in een kooitje opgehangen door de heer Ender. En ook het veulen van bisschop Bekkers vond - opgezet - een plaats bij de stal.

Diverse dierentuinen schonken eveneens opgezette dieren. Uit Tilburg kwam bijvoorbeeld de witte kameel Emir. Thans treft men uitheemse dieren aan als leeuwen, zebra's, apen, lama's, flamingo's en struisvogels. Ook dieren uit eigen land hebben een plaats gevonden: herten, een pauw en kleinere dieren als een haas, een poes en talloze vogels. In totaal zijn het meer dan tweehonderd dieren geworden.

Kerken en kloosters sloten hun deuren. De reeks bezoekers van de stalletjes verdwenen. Maar het waren juist de vele dieren in de Sint-Janskathedraal die bezoekers trokken, van heinde en verre. Tien jaar geleden in 1977, maakte Hakkie van Rosmalen een nieuwe kerstgroep voor de Sint-Jan. Op basis van etalagepoppen werd een groep van achttien beelden gecreëerd. Door hun grootte pasten zij wonderwel bij de reeds aanwezige dieren. Terwijl Hakkie de poppen vervaardigde, ontwierp en maakte zijn vrouw Ria de kleren.

Al tien jaar wordt deze kerstgroep in de Sint-Jan neergezet, temidden van tientallen dennebomen. Lang en hard moet er gewerkt worden om alles een passende plaats te geven. Maar dan zijn de tienduizenden bezoekers welkom. Ze kijken eerst verbaasd maar blijven kijken tot ze telkens weer nieuwe dieren ontdekken. Er komen tachtig tot honderdduizend bezoekers uit alle windstreken. Met een piek op de tweede kerstdag; de traditionele dag van het 'stallekes kijken'.

Brabants Dagblad donderdag 24 december 1987

De vierde koning

door Henny Molhuysen

Aanstaande zondag trekken honderden kinderen weer naar het Bossche stadhuis om aan burgemeester Burgers de weg naar de kerststal in de Sint Jan te vragen. Op 6 januari, de feestdag van Driekoningen, zal de Bossche jeugd de wijken intrekken om bij vele deuren de bekende liedjes te zingen.

De kinderen proberen groepjes van drie kinderen te vormen, waarvan er één zwart gemaakt is. Is er een vierde kind, dan mag deze meestal een ster dragen. Toch is er ooit sprake geweest van 'de vierde koning'.

Op één van de schilderijen van Jeroen Bosch ('de aanbidding der koningen'; thans in het Spaanse Prado-museum) staan vier koningen. De vierde koning is schamel gekleed, maar draagt toch duidelijk de koningskroon als herkenningsteken. Deskundigen gaven er tal van verklaringen voor, maar kenden de middeleeuwse legende van 'de vierde koning' niet.

In deze legende - die ook in Den Bosch bekend moet zijn geweest - wordt verteld dat iemand die aan epilepsie leed, de kans kreeg om één van de kronen van de drie koningen op zijn hoofd te zetten. Opeens was hij genezen van zijn ernstige kwaal. Het verhaal raakte bekend en men ging geloven dat iedereen op deze manier van epilepsie zou kunnen genezen. Vandaar ook schamele kleding van de man op het schilderij van Jeroen Bosch; een man die onmiskenbaar gekroond was.

Degenen die aan epilepsie leden in de Middeleeuwen, pasten niet in de samenleving. Men wist niet wat voor soort ziekte het was. In het mirakelboek in de Bossche Sint Jan komen 38 gevallen voor van patiënten die aan deze ziekte leden en door tussenkomst van Maria genazen. Voor ongeneeslijke ziekten wachtte een ongewisse toekomst. Ongetwijfeld zullen er zieken zijn geweest die door hun kwaal in het gasthuis van Reinier van Arkel terecht kwamen. Dit gasthuis was eigenlijk bestemd voor de opvang van zes 'arme, ellendighe, dolle ende rasende menschen'. Maar ongetwijfeld zullen er ook lijders aan vallende ziekte terecht gekomen zijn.

Een heelmeester of chirurgijn was er niet in het zinnelooshuis. Die werd slechts geroepen als de patiënten (al is dit woord eigenlijk niet op de opgeslotenen van toepassing) een lichamelijke kwaal kregen.

Het verhaal van de vierde koning is niet meer bekend. Maar toch zou dat de volgende week weer uitgebeeld kunnen worden. Drie rijkversierde verklede koningen, waarvan er één zonder kroon. De vierde persoon is dan schamel gekleed, maar draagt wel een prachtige koningskroon. „Hier komen wij aan, met onze lantaarn ...”

Brabants Dagblad donderdag 31 december 1992

1987	Henny Molhuysen Verhalen en legenden : Stallekes kijken Brabants Dagblad donderdag 24 december 1987
1992	Henny Molhuysen Verhalen en legenden : De vierde koning Brabants Dagblad donderdag 31 december 1992
2008	Wim Hagemans Kerstal in Sint-Jan met uitkijktoren Brabants Dagblad dinsdag 4 november 2008 (foto)
2009	Marc Smits Kerststal Sint-Jan schakel tussen god en de mensen Bossche Omroep zondag 13 december 2009
2011	Youri van der Horst Negen maanden per jaar bezig met kerstal Sint-Jan Brabants Dagblad donderdag 10 november 2011
2012	Domien van der Meijden Sint-Jan zoekt inkomsten voor hoge kosten kerststal Brabants Dagblad dinsdag 11 december 2012 \| 21
2014	Kunstenaars buigen zich over kerststal in Sint-Jan Het kerkbestuur van de Sint-Jan laat voortaan steeds een andere kunstenaar bepalen hoe de stal eruit moet zien. „Het 2000 jaar oude verhaal van de geboorte van Jezus verdient het om steeds opnieuw te worden verteld. Het moet op een verstaanbare manier vertaald worden”, aldus bestuurslid Pieter Kohnen. De Bossche kunstenares Nelleke de Noo bijt het spits af. Marc Brink \| Brabants Dagblad dinsdag 28 oktober 2014 \| 29
2015	Na fikse kritiek is kerststal weer de ‘oude’ In de Bossche Sint-Jan nadert de voltooiing van de kerststal. Een tussentijdse peiling. Marc Brink \| Brabants Dagblad vrijdag 27 november 2015 \| 6-7
2017	Aanschuiven maar, in de rij en zelfs aan deze tafel De kerststal in de Bossche Sint-Jan was gisteren amper open of de eerste belangstellenden kwamen al kijken. Eerste indruk? Top. Marc Brink \| Brabants Dagblad woensdag 13 december 2017 \| Regio 4
2021	Nik de Vries Het kerstkind verbindt de volken Bossche Kringen 5 (2021) 5
2021	Leendieren in stal Sint-Jan nu beschimmelde beesten drogen Bokken, flamingo’s, kraanvogels en een uit de kluiten gewassen nieuwe hond. De dieren in de nieuwe kerststal van de Sint-Jan in Den Bosch zien er dit keer anders uit. Peter de Bruijn \| Brabants Dagblad dinsdag 23 november 2021 \| Ragio 1
2021	Peter de Bruijn Vieze dieren staan weer netjes te pronken Brabants Dagblad woensdag 1 december 2021 \| Regio 2-3