afb.

Wapen

Het hoofdbestanddeel van het wapen, de boom, is een sprekend symbool voor het hertogelijke bos. De boom, vergezeld van 2 kleinere komt reeds voor op het oudste bekende stadszegel uit 1242. In 1356 verleende Hertogin Johanna van Brabant aan de stad het privilege om in het wapen het hertogelijke wapen Brabant-Limburg op te nemen. De adelaar werd in 1508 verleend door Keizer Maximiliaan bij zijn inhuldiging als Hertog van Brabant (als voogd over Karel V). De adelaar is de Duitse rijksadelaar met op de borst het Oostenrijkse schild.
De kroon en de wildemannen zijn bekend sinds 1670, toen het wapen werd aangebracht op de gevel van het nieuwe stadhuis. De kroon was een kroon met 3 bladeren en 2 parels. In 1675 leidde het voeren van de wildemannen, de kroon en de adelaar tot een conflict met de advocaat-fiscaal en de procureur-generaal van de raad van Brabant. Dezen wilden bewijzen zien, waardop de stad gerechtigd werd de symbolen te voeren en bij gebrek hieraan zou de stad het wapen (en de zegels) moeten wijzigen. De stad antwoordde dat de schildhouders, kroon en adelaar door de hertogen waren verleend, maar bewijzen gaf zij niet. Wel vermeldde het stadsbestuur dat een aantal steden na de afzwering van Spanje (1581) dergelijke figuren was gaan voeren, zonder dat hiertegen opgetreden was. De stad verzocht dan ook om opschorting van het proces totdat alles per officieel placaat was geregeld. Dat de stad de schildhouders en de kroon via de hertogen had verkregen is onwaarschijnlijk, al werd het bij diverse gelegenheden in de 15e en 16e eeuw al wel gehouden door een wildeman, zoals op drukkersmerken en bij festiviteiten. De stad zelf beeldt het pas sinds 1670 met de wildemannen uit. De kroon is vóór 1670 niet bekend.
De kleuren waren oorspronkelijk groen en zwart, maar werden door de hertogelijke kleuren vervangen, latere toevoegingen werden in de oorspronkelijke kleur gehouden.
Na inlijving bij het Franse keizerrijk werd aan Bois-le-Duc het recht verleend (op 13 januari 1813) het wapen te vermeerderen met een vrijkwartier voor de steden van de tweede klasse. Dit vrijkwartier vertoonde een gouden N op een blauwe ondergrond. Of dit wapen ooit is gebruikt is me niet bekend.
Bij en na de (onvrijwillige) samenvoeging van Rosmalen met 's Hertogenbosch werd vanuit de kant van Rosmalen een aantal pogingen gedaan om een element van Rosmalen in een nieuw wapen van de gemeente op te laten nemen. Hetgeen overigens niet is gelukt. De gemeente wilde het oude wapen behouden.
Het wapen van Rosmalen vertoonde een ploeg en een schildje met een onduidelijk soort blad. Dit blad is, zoals uit oude zegels blijkt, een zogenaamd vierblad. De voorstellen voor een element van Rosmalen zijn dan ook op dit vierblad gebaseerd, omdat een ploeg niet symbolisch is voor Rosmalen en ook veel moeilijker is in te passen in een nieuw wapen.
Het eerste voorstel (zie ook onder) behelsde de opname van het vierblad in een schildhoofd, analoog aan het nieuwe wapen van Oss, waarin een mijter in een zilveren schildhoofd werd toegevoegd. In dit voorstel zou het vierblad een zeer prominente plaats innemen. Dit zou heraldisch niet toegestaan zijn, aangezien een schildhoofd de plaats is voor het hoogste element in rang. In het oude wapen van 's Hertogenbosch was dat uiteraard het keizerlijke wapen. Bij Oss was dat het graafschap Megen, hetgeen hoger in rang is dan de stad Oss. Het dorp Rosmalen is lager in rang dan de stad 's Hertogenbosch en opname zou dus niet toegestaan zijn.
In het tweede voorstel werd in het schildhoofd niet een deel van de adelaar, maar de gehele adelaar opgenomen. Op de borst van de adelaar werd een klein schildje met het vierblad geplaatst. Ook dit zou heraldisch niet correct zijn, aangezien de adelaar dan impliciet met Rosmalen en niet met 's Hertogenbosch geassocieerd zou zijn.
In het derde voorstel werd alleen het schild van Oostenrijk vervangen door het vierblad, dat dus net zichtbaar boven de delingslijn te zien zou zijn. Ook hier zou het vierblad dus met Rosmalen en niet met 's Hertogenbosch geassocieerd zijn.
www.ngw.nl/h/hertogen.htm
Oe gotte kèk daor

Stadswapen

door Henny Molhuysen

Brabants Dagblad donderdag 13 september 1984
Verhalen en legenden

Wildemannen

door Henny Molhuysen

Brabants Dagblad donderdag 28 januari 1993
Artikelen
1887

Ch.C.V. Verreyt

Het geschil over het wapen der stad 's-Hertogenbosch in 1676
ANF 4 (1887) 265-269
 
1892

Ch.C.V. Verreyt

Het wapen van 's Hertogenbosch en zijne geschiedenis
Dietsche warande 5 (1892) 571-587
 
1955

J.P.W.A. Smit

Het Bossche stadswapen als superlibris
De Brabantse Leeuw 4 (1955) 7-11, 19-23
 
1966

J.P.W.A. Smit

Het wapen der stad 's-Hertogenbosch
De Brabantse Leeuw 6 (1966) 81-92, 113-119
 
1971

F.J. van Ettro

Het wapen van de stad 's-Hertogenbosch
De Brabantse Leeuw 7-8 (1971) 110-114
 
1976

Redactie

Compleet met ducale kroon en met wildemannen als schilddragers. Raadslid wil stadswapen met traditie
Brabants Dagblad dinsdag 17 februari 1976
 
1976

Redactie

Stadswapen weer compleet?
Het Gewest donderdag 19 februari 1976 (foto)
 
1977

Redactie

Bossche stadswapen krijgt kroon en wildemannen terug. Raadslid mevr. Wijffels ziet initiatief met succes bekroond. Stadswapen heeft zes eeuwen historie
Krantenknipsel woensdag 14 december 1977 (tekening, foto)
 
1977

Redactie

Nieuw wapen
Krantenknipsel donderdag 15 december 1977 (foto)
 
1978

H.J.H. Bossink, Stadsarchief 's-Hertogenbosch

Het wapen van 's-Hertogenbosch
Gemeentebestuur ('s-Hertogenbosch 1978-1992)
 
1978

H.J.H. Bossink)

Het gewijzigde wapen van de gemeente 's-Hertogenbosch
De Nederlandsche Leeuw 95 (1978) 370-374
 
1978

Redactie

Chartermeester gemeente-archief H.J.H. Bossink: 'Stadswapen niet nieuw maar ouder'
Brabants Dagblad zaterdag 30 december 1978
 
1979

F.J. van Ettro

De leeuwen van Den Bosch en van Eindhoven
De Brabantse Leeuw 3 (1979) 69-84
 
1979

H.J.H. Bossink

Het wapen van 's-Hertogenbosch
Varia Historica Brabantica VIII (1979) 245-269
 
1979

Redactie

Wildemannen nu te boek
Krantenknipsel woensdag 3 januari 1979 (tekening)
 
1980

Redactie

Het wapen van 's-Hertogenbosch
Uitgave gemeentebestuur
 
1984

Henny Molhuysen

Oe gotte kèk daor : Stadswapen
Brabants Dagblad donderdag 13 september 1984 (foto)
 
1993

J. Hendriks

Het wapen van 's-Hertogenbosch
Denboschrietsangher 122 (1993) 21
 
1993

Henny Molhuysen

Verhalen en legenden : Wildemannen
Brabants Dagblad donderdag 28 januari 1993 (foto)
 
1994

Sylvia Dumont

Een raadselachtig stadwapen : onderzoek naar een wapen van 's-Hertogenbosch in het Noordbrabants Museum
's-Hertogenbosch 5 (1994) 169-174
1997

Redactie

Voorstel Knillis en Bosch Belang stuit op verzet van Rosmalens belang. Polemiek dreigt over nieuw stadwapen
Brabants Dagblad dinsdag 25 maart 1997 (tekening)
 
1997

Chris Klaassens

Meingen over stadswapen voor nieuwe gemeente Den Bosch lopen uiteen. 'Rosmalen moet trots zijn op Bossche wapen'
Brabants Dagblad zaterdag 29 maart 1997 (foto)
 
1998

Chris Klaassens

Voorstel Heemkundekring voor Rosmalens dorpswapen en nieuw gemeentewapen. Rosmalen wil 'Haags geknoei' herstellen
 
1998

dr. L. Pirenne

Wapen is geschiedenisboek in miniatuur
Brabants Dagblad woensdag 4 november 1998 (foto, tekening)
 
1998

Chris Klaassens

Voorstel voor nieuw gemeentewapen bevat geen Rosmalense elementen. Gemeentewapen blijft vrijwel gelijk
Brabants Dagblad zaterdag 24 oktober 1998 (tekening)
 
1998

Commissie Wapen en vlag

Wapen en vlag voor de nieuwe gemeente 's-Hertogenbosch. Advies van de commissie Wapen en vlag aan het college van burgemeester en wethouders
s.n. ('s-Hertogenbosch 1998)
 
1999

Mark Langeslag

'Weer stukje Rosmalense identiteit vakkundig weggepoetst'. Wapen blijft ongewijzigd
Brabants Dagblad vrijdag 19 februari 1999 (foto)
 
1999

Werkgroep Ondersteuning Genealogie en Heraldiek van de Heemkundekring Rosmalen, Martien Veekens

Een wapen voor de nieuwe Gemeente 's-Hertogenbosch
Heemkundekring Rosmalen (Rosmalen 1999)
 
1999

Harry van Beugen

Het wapen van 's-Hertogenbosch
Rond Janus & Bet 2 (1999) 6-7
 
1999

Redactie

Stadswapen
Zuider Info 2 (1999) 7
 
2000

O. Schutte

Het wapen van de nieuwe gemeente 's-Hertogenbosch
De Nederlandsche Leeuw 9/10 (2000) 430-431
 
2000

Jan Melssen

Wapen en vlag van de nieuwe gemeente 's-Hertogenbosch
Van schild en vaan 4 (2000) 41-50
 
2001

Redactie

's-Hertogenbosch. Wapen, vlag, ambtsketen en logo
Gemeente 's-Hertogenbosch. 's-Hertogenbosch 2001
 
Geschiedenis
I : 16 juli 1817
"Van sabel beladen met een boom van goud met een gevierendeeld vrijkwartier : 1 en 4 van sabel beladen met een leeuw van goud, getongd en genageld van keel, 2 en 3 in goud een leeuw van keel; een schildhoofd van goud beladen met een uitkomende dubbele adelaar van sabel, dragende voor de borst een schild van keel met een dwarsbalk van zilver. Het schild gedekt met een gouden kroon van 5 bladeren en ter weerszijden gehouden door een wildeman van natuurlijke kleur, omkranst en omgord van sinopel, dragende een knots over de schouder."
NB : In het register is geen tekst vermeld, alleen een tekening
Gemeentewapens 1839
Provinciaal Bestuur Noord-Brabant
Brabants Historisch Informatie Centrum (17-4307)
II : 8 maart 1978
"In sabel een boom van goud; een gevierendeeld vrijkwartier; a en d in sabel een leeuw van goud, getongd en genageld van keel; b en c in zilver een dubbelstaartige leeuw van keel, getongd en genageld van goud; een schildhoofd van goud met een uitkomende dubbele adelaar van sabel, hebbende op de borst een schild van keel met een dwarsbalk van zilver. Het schild gedekt met een gouden kroon van 3 bladeren, 2 parels en een purperen muts en gehouden door 2 wildemannen, omkranst en omgord met loof, houdende een knots in de buitenste hand, alles van natuurlijke kleur."
III : 25 juni 1999
"In sabel een boom van goud; een gevierendeeld vrijkwartier; a en d in sabel een leeuw van goud, getongd en genageld van keel; b en c in zilver een dubbelstaartige leeuw van keel, getongd en genageld van goud; een schildhoofd van goud met een uitkomende dubbele adelaar van sabel, hebbende op de borst een schild van keel met een dwarsbalk van zilver. Het schild gedekt met een gouden kroon van 5 bladeren en gehouden door 2 wildemannen, omkranst en omgord met loof, houdende een knots in de buitenste hand, alles van natuurlijke kleur."
Literatuur en bronnenpublicaties

Henk Henkes, Van den Raethuys tot Stadhuis (2016) 15, 17, 22, 24, 33, 116, 173, 215-217, 220, 251, 254

n: vermelding in een voetnoot